De VUB opent op haar campus in Etterbeek een verzetspad ter gelegenheid van de herdenking van de verzetsstrijders op woensdag 8 mei. Langs het pad hangen portretten van mensen uit het verzet. Het archief van de VUB en de vrijzinnigheid CAVA was verantwoordelijk voor de biografie van drie van deze verzetsmensen die een link met de VUB hebben. (De VUB bestond in de Tweede Wereldoorlog nog niet. Ze komt voort uit de ULB en werd in 1970 opgericht.) Coördinator van CAVA Rik Röttger: “Veel verzetsstrijders waren zo oud als onze studenten nu.”
Wat is het belang van een verzetstrijdersherdenking?
Rik Röttger: “De verzetsmensen die je op het verzetspad tegenkomt, vertellen allemaal hun eigen verhaal. Zo zie je dat ze elk vanuit hun eigen achtergrond en motivaties in het verzet terecht zijn gekomen. En dat het niet altijd een bewuste keuze was; soms overkwam het hen gewoon. Met het verzetspad willen we aantonen dat het verleden ook betekenis heeft voor het heden. Dat verzet niet altijd gewapend moet zijn. Maar dat verzet ook niet onmogelijk is. In het verleden is het immers al gebeurd. Het fascisme is destijds overwonnen, de mensheid heeft al bewezen dat er hele, hele kwade dingen kunnen gebeuren. Verzet plegen in kleine stapjes kan altijd. Het zou mooi zijn dat we daar nu over nadenken.”
Wie wordt er met een portret op de campus gehuldigd?
“We hebben vanuit het archief een biografie gemaakt van drie verzetsmensen die duidelijk een link met de ULB/VUB hebben. De eerste is Frans Lenaerts, een arts die een specialisatie volgde aan de ULB. Dan hebben we de eerste rector van de VUB, Aloïs Gerlo. En tenslotte, Karel Cuypers, die een kleine opdracht als professor sterrenkunde aan de VUB had en een van de stichters was van het humanistisch verbond. Daarnaast krijgen ook andere verzetshelden een plaats op het verzetspad.”
Wat voor soort verzet hebben ze gepleegd?
“Frans Lenaerts woonde in Schaarbeek, niet ver van het station. Hij begon al heel snel notities te nemen van alle transporten en troepenbewegingen die op het spoor plaatsvonden. Die informatie werd dan via een netwerk dat al in de Eerste Wereldoorlog bestond naar Engeland gesmokkeld.
We hebben ook ontdekt dat hij in een gewapende groep zat, waarvan niet heel duidelijk is wat die precies hebben gedaan of betekend. Misschien was die organisatie ook nog heel pril. Het waren allemaal jonge mensen, hè. Begin twintig, mensen die net aan de universiteit begonnen. Sommigen ook jonger, 17 of 18 jaar. Veel verzetsstrijders waren zo oud als onze studenten nu.
Het leven van Frans Lenaerts eindigt jong. Er zijn verschillende versies. Volgens biografische notities was hij op een strafexpeditie om verraders aan te pakken, toen hun vrachtwagen werd gestopt door een Duitse patrouille. Een andere bron beweert dat hij betrokken was bij een vuurgevecht, nadat ze het lijk van een verklikker in het kanaal hadden gegooid ter hoogte van het Saincteletteplein. In ieder geval werd Frans Lenaerts op 17 december 1943 door de Duitsers geëxecuteerd.
Oud-rector Aloïs Gerlo was actief in de sluikpers. Hij studeerde in Gent klassieke talen en is langzaam maar zeker in het verzet gerold. Hij schreef artikels, maar zocht vooral medewerkers om stukken te schrijven. Er waren nog niet veel media en de mensen snakten naar hoopgevende berichten om toch te voelen dat het nog niet verloren was. De sluikpers was daar heel belangrijk in. Dat waren gestencilde blaadjes die werden rondgedeeld. Gerlo heeft geprobeerd om die verschillende kleine blaadjes met elkaar te verbinden en nieuwtjes uit te wisselen. Hij onderhield dus een soort persagentschap van het verzet. Niet zonder gevaar, want hij werd ook een paar keer gearresteerd. Het verhaal gaat dat hij op een bepaald moment dacht dat hij zou opgepakt worden in de Koninklijke Bibliotheek. Als wetenschapper had hij daar toegang toe. Hij zou toen de papiertjes met verzetsinfo op het toilet hebben opgegeten. Uiteindelijk heeft hij zich kunnen opwerken tot adjunct-secretaris van het onafhankelijkheidsfront. Daardoor kwam hij na de oorlog ook als vertegenwoordiger van het onafhankelijk verzet in allerlei commissies te zetelen die verzetslieden als dusdanig erkenden.
Vanuit welke overtuiging traden ze in het verzet?
Dat is een moeilijke om te beantwoorden. Daarom werken we ook graag mee aan de leerstoel ‘Sporen van het verzet’ met VUB-prof Nel De Mûelenaere, om daar meer inzicht in te krijgen. Achter het verzet kunnen verschillende drijfveren zitten. Als ik nu Frans Lenaerts neem. Die zat als student in een studentenbeweging in Gent waarvan een aantal jongens naar de Spaanse burgeroorlog was getrokken. Het waren er drie tot zes, maar in een vriendenkring is dat al veel. Er zat dus al een soort voorbode van antifascistisch verzet in die groep. Frans had dat gezien en als het moment van de bezetting kwam, besloot hij als overtuigd antifascist hetzelfde te doen in eigen land.
“Gerlo was een heel Vlaams voelende figuur. Ik denk dat hij er geen vrede mee had dat de Vlaamse beweging zich liet meeslepen met de bezetter.”
Voor Karel Cuypers was het anders. Hij was een intellectueel gevormde man die als humanist vooral jongeren wilde weghouden van de oorlogsmachine en er alles aan doen om de bezetter het leven moeilijk te maken. Zand in de machine strooien dus, met kleine daden de Duitsers saboteren.
Alois Gerlo was lid van de Socialistische Partij die werd ontbonden. Voorman Hendrik de Man had beslist zich niet meer te verzetten tegen de bezetter, maar Gerlo kon daar niet mee om. Hij werd lid van de Kommunistische Partij en ging dan via die weg deelnemen aan het onafhankelijkheidsfront. Gerlo was een heel Vlaams voelende figuur. Ik denk dat hij er geen vrede mee had dat de Vlaamse beweging zich liet meeslepen met de bezetter. Hij vond dat Vlaanderen zichzelf moest ontvoogden. “
We hebben het telkens over deze drie mannen. Deden er vrouwen mee in het Belgisch verzet?
“Ja die zijn minder talrijk, maar daarom niet minder interessant. In de selectie voor het verzetspad zit ook een aantal vrouwen, zoals Andrée De Jongh. Ik denk dat zij een mooi voorbeeld is. Ze was een heel jonge vrouw van 23, die als smokkelaar in het verzet zat. Ze was oprichtster en spilfiguur van de verzetsgroep Comète. Deze smokkelde tijdens de Tweede Wereldoorlog honderden geallieerde piloten en bemanningsleden uit België naar Engeland en Spanje. “
Karel Cuypers noem ik altijd de leerkracht. Hij was ook schooldirecteur van het Rijksatheneum in Hoboken. Het was een hele brave, rustige man. Niemand heeft ooit geweten dat hij in het verzet zat. Net als Gerlo voerde hij ook geen gewapend verzet. Hij was lid van de Lerarenvakbond Officieel Middelbaar Onderwijs. Die bestond uit Mensen van de Athenea Stadsscholen in Antwerpen. Meestal hadden ze een vrijzinnige achtergrond en waren ze zeer antifascistisch, maar ook intellectueel. Ze waren er vooral op uit om hun studenten te beschermen tegen bijvoorbeeld verplichte tewerkstelling. Ze zorgden ervoor dat leerlingenlijsten niet in handen kwamen van de Duitsers, ook omdat er eventueel Joodse kinderen op die scholen zaten. Ze wilden niet dat die jonge mensen werden ontdekt en afgevoerd.”
De wereld heeft je nodig
Dit initiatief maakt deel uit van het publieksprogramma van de VUB: een programma voor iedereen die vindt dat het anders kan in de wereld en gelooft dat wetenschappelijke inzichten, kritisch denken en dialoog een belangrijke eerste stap zijn om je stempel te drukken op jouw omgeving en de wereld.
Als Urban Engaged University wil de Vrije Universiteit Brussel een drijvende kracht van verandering in de wereld te zijn. Met ons academisch onderwijs en ons innovatief onderzoek dragen we bij aan de Sustainable Development Goals van de Verenigde Naties en drukken we mee onze stempel op de toekomst.